वृषवाहन शिव - The Taurus Shiva

वृषवाहन शिव- The Taurus Shiva

वृष म्हणजे बैल किंवा इथ आपण नंदी म्हणू.शिवाला प्रिय असणारा हा नंदी त्याचे वाहन आहे. वृष वाहन शिव प्रतिमेत महादेव नंदीला टेकून उभा असतो किंवा त्यावर बसलेला असतो तर कधी पार्वती पण बरोबर दाखवलेली असते. यालाच हरगौरी देखील बोलतात. सदर लेखात तिन्ही प्रकारच्या मूर्ती घेतल्या आहेत व तिन्ही वेगवेगळ्या ठिकणांहून आहेत.
पहिली प्रतिमा हळेबिडू येथील असून महादेव नंदी वर बसलेले आहेत तर पार्वती महादेवाच्या मांडीवर आहे. दोघेही सुखासनात बसले आहेत. महादेव चतुर्भुज असून त्याच्या डाव्या वरच्या हातात डमरू दिसते पण मूर्तीची तोडफोड झाली असल्याने इतर हातातील वस्तू ओळखू येत नाहीत. महादेव व पार्वती दोघेही दागदागिन्यांनी अलंकृत आहेत. पार्वती- महादेव दोघेही एकमेकांकडे पाहत आहेत.  नंदी धृष्टपुष्ट असून गळ्यात गोंड्यांची माळ, पायात झांजऱ्या आणि अंगावर विविध दागिने आहेत.

दुसरे शिल्प ऐहोळे मधील दुर्गादेवी मंदिरातील आहे. आठ हात असणारे भगवान शिव नंदीला रेलून उभे उभे आहेत. डावीकडील हातात अक्षमाळा, फळ,डमरू व वस्त्र आहे तर उजवीकडील दोन हात नंदीच्या वशिंडावर असून तिसऱ्या हातात साप असावा असं वाटतं. निरीक्षण करण्याची एक गोष्ट म्हणजे महादेवाच्या अंगावर व्याघ्रचर्म असून वाघाचे तोंड महादेवाच्या उजव्या मांडीवर दिसते तसेच त्याची गाठ पण मारलेली आपण पाहू शकतो. अंगावरील वस्त्र पाहून ते धोतर असावे असे वाटते. डोक्याच्या मागे प्रभामंडळ असून डोक्यावर चंद्र धारण केलेले जटामुकुट आहे. महादेवाशेजारी गण उभा आहे जो नंदीच्या शेपटी शी खेळत आहे.

तिसरे शिल्प संगमेश्वर जिल्हा रत्नागिरी येथील कर्णेश्वर मंदिरातील आहे. हे शिल्प वितानाच्या खाली असणाऱ्या वर्तुळात आहे. गळ्यात गोंड्याची माळा घातलेल्या नंदिवर भगवान शिव विराजमान आहेत. महादेवाचे खालील दोन हात तुटले असून वरील दोन हातात त्रिशूळ आणि डमरू आहे. महादेवाच्या डोक्यावर किर्तीमुखाने छत्र धरले आहे. दोन्ही बाजूला दोन मकर आहेत.

नंदीचे महत्व-
महादेवाच्या मंदिरात किंवा जिथे महादेव असतील तिथं नंदी बहुधा असतोच. प्राचीन काळापासून नंदीची पूजा केली जाते ती फक्त भारतातच नव्हे तर इतर देशात देखील. मोहंजोडदो च्या उत्खननात देखील ५००० वर्षापूर्वीची नंदीची शिल्प मिळाली आहेत.
बेबिलोनिया, सीरिया, मिस्त्र देशात देखील नंदीची पूजा केल्याचे दिसते. नंदीला इतका मान आहे की काही काही मंदिरात जसं की हळेबिडू, म्हैसूर येथील मंदिराच्या बाहेर १५-२० फुटांचे नंदी आहेत हे एकच दगडात कोरले आहेत. त्यासाठी स्वतंत्र मंडप देखील आहे.
लिंगायत समाजात महादेव हे सर्वस्व मानलं जातं पण तरी महादेवाची कमी आणि नंदीची जास्त पूजा करतात.

Taurus Shiva:
Taurus (vrush) means bull or here we call Nandi. This Nandi who is dear to Shiva is his vehicle. In the image of Taurus Shiva, Mahadev is standing leaning on Nandi or sitting on it, but sometimes Parvati is also shown with him. This is also called Hargauri. In this article, three types of idols are taken and all three are from different places.

The first image is of Mahadev from Halebidu sitting on Nandi while Parvati is sitting on Mahadev's lap. Both are sitting happily. Mahadev is a quadrilateral and his left upper hand looks like a havinht drum, but since the idol has been vandalized, the objects in the other hand cannot be identified. Both Mahadev and Parvati are adorned with ornaments. Parvati and Mahadev are both looking at each other. Nandi is strong and has a necklace around his neck, chains on his feet and various ornaments on his body.

The second sculpture is from the Durga Devi temple in Aihole. Lord Shiva with eight arms is standing on the railing of Nandi. In the left hand there is Akshamala, fruit, damru and cloth, while in the right hand there are two hands on Nandi's Vashind and in the third hand there seems to be a snake. One thing to observe is that Mahadev has a tiger skin on his body and the tiger's face can be seen on Mahadev's right thigh and we can also see his knot tied. It looks like a sack that encloses with a drawstring. There is a round on the back of the head and a crown holding the moon on the head. There is a Gan standing next to Mahadev who is playing with Nandi's tail.

The third sculpture is in the Karneshwar temple at Sangameshwar district Ratnagiri. This sculpture is in a circle below the canopy. Lord Shiva is seated on Nandi with a garland around his neck. Mahadev's lower two arms are broken and his upper two arms holding Trishul and Damru. Kirtimukha is holding an shadow over Mahadev's head. There are two Capricorns on either side.

Importance of Nandi-
Nandi is usually in the temple of Mahadev or where Mahadev is. Nandi has been worshiped since ancient times not only in India but also in other countries. Excavations at Mohenjo-daro have also unearthed Nandi sculptures dating back 5,000 years.
Nandi is also worshiped in Babylonia, Syria and Egypt. Nandi is so revered that in some temples like Halebidu, outside the temple at Mysore, there are 15-20 feet Nandi carved in a single stone. There is also a separate pavilion for it.
In Lingayat society, Mahadev is considered to be everything but still worship less of Mahadev and more of Nandi.